Toespraak Prinses Laurentien tijdens 'Dag van de Letters' in Groningen, 27 maart 2010
Mijnheer de Commissaris van de Koningin, Mijnheer de Burgemeester, dames en heren,
Groningen is de stad van mijn eerste herinneringen als kind op de kleuterschool. Later kwam ik hier geschiedenis studeren. Ik schreef mijn propedeuse scriptie over Aletta Jacobs, de eerste vrouwelijke studente in Nederland die haar universitaire studie mocht afronden, hier in Groningen. Ik bewonder haar immens: zij staat voor doorzettingsvermogen en symboliseert het belang van kennis en leren om vooruit te komen. Vanuit haar kennis, sociale inleving en vooral een diep gevoel van rechtvaardigheid zette zij zich in voor gelijkheid, democratie en vrede. Zij durfde steeds weer een pionier te zijn, gesterkt door zelfvertrouwen en een gevoel van eigenwaarde dat zij mede dankzij de steun van vooral haar vader en een van haar broers ontwikkelde.
Wij leven in hele andere tijden dan die van Aletta Jacobs. Maar wat wij weten van haar leven heeft alles te maken met vandaag: kennis en leren, doorzettingsvermogen, een gevoel van eigenwaarde en uiteindelijk ook democratie en vrede.
Vandaag vieren we letters, taal, lezen en schrijven, dankzij dit geweldige initiatief van de Rotary Bel Campo en Unicef. Vandaag draait dus eigenlijk om ons vermogen ons te uiten en met anderen te communiceren, op ons werk en daarbuiten. Lezen en schrijven is een vaardigheid die we nodig hebben om formulieren in te kunnen vullen, een bijsluiter en informatiefolders te lezen, digitaal te bankieren, online bioscoopkaartjes te bestellen, belasting te kunnen betalen en zelfstandig te kunnen stemmen.
Veel van wat de samenleving ons biedt en kan bieden, gaat dus aan ons voorbij als we niet kunnen lezen of schrijven. Lezen en schrijven is een sleutel tot elkaar, tot geluk, inspraak en vooruitgang. En voor velen is leren lezen en schrijven een sleutel geweest om in zichzelf te leren geloven en daarna veel actiever in de samenleving te staan. Als je niet in jezelf gelooft, is alles moeilijk!
Maar om juist dát gevoel op latere leeftijd te leren ontwikkelen is heel veel doorzettingsvermogen nodig. Neem Irma, een vrouw van 57. Op de lagere school kon ze niet goed meekomen en werd ze achterin de klas gezet. Daarna kwam ze op het bijzonder onderwijs terecht. Zij heeft nooit leren lezen, schrijven of rekenen. Toen ze 18 was trouwde ze en haar man regelde alles. Gelukkig maar, want Irma hield voor iedereen haar geheim verborgen. Zelfs haar eigen man en dochter wisten niet dat ze niet kon lezen en schrijven... Als ze ergens een formulier moest invullen zei ze: 'ik ben m'n bril vergeten' of 'ik neem het wel mee naar huis'. Thuis verzon ze wel weer een andere smoes zodat haar man het formulier invulde. Ze deed boodschappen op herkenning maar wist nooit of iets het beste of goedkoopste was. En voor het voorlezen en later het huiswerk van haar dochter had ze "geen tijd"…
Maar 12 jaar geleden overleed haar man plotseling. Een hartstilstand. Verdriet, maar ook paniek. Dankzij haar schoonzoon kwam ze een eind, maar ze wist ook dat ze zo niet verder kon leven. Ze stond er alleen voor dus moest ze wel leren lezen en schrijven…. Dat ging niet zomaar, maar uiteindelijk nam ze de stap. Tot haar grote verbazing kwam ze op school haar zwager tegen. Hadden ze nou maar van elkaar geweten dat ze allebei niet konden lezen en schrijven, dan hadden ze zich niet zo hoeven schamen en was al dat liegen niet nodig geweest!
Irma begrijpt nu wèl wat ze moet doen met een brief van de gemeente, ze durft de trein te nemen en weet wat ze invult of koopt… Er is een wereld voor haar opengegaan, zegt ze.
Onze samenleving is er op ingericht dat mensen kunnen lezen en schrijven. En onze maatschappij is zo opgebouwd dat we iedereen nodig hebben. Maar veel van al die potentie gaat verloren: anderhalf miljoen volwassenen hebben grote lees- en schrijfproblemen. Een miljoen hiervan is in Nederland geboren en getogen; 500 000 mensen zijn hier op latere leeftijd komen wonen. Misschien is het uw buurman, collega of werknemer. En dan hebben we het nog niet eens over de kinderen en jongeren…. Wist u dat een kwart van de kinderen de basisschool verlaat met een leesachterstand van twee jaar? Ieder jaar gaan dus ruim 40.000 kinderen naar het voortgezet onderwijs met onvoldoende bagage. Zo'n achterstand is moeilijk in te lopen, dat kunt u zich indenken. Ruim 30.000 MBO studenten kunnen onvoldoende lezen, schrijven en vaak ook rekenen.
Wat doet dit met de mensen zelf? Met de samenleving? Mensen die moeite hebben met lezen en schrijven, hebben vaak ook financiële problemen, worstelen met de computer en leven vaak ongezonder. Uit onderzoek blijkt dat 76% van de bedrijven taalproblemen onderkent als gevaar voor hun bedrijf. Toch beheerst vervolgens 65% van die bedrijven de bijbehorende risico's niet die leiden tot dit gevaar. We weten het dus wel, maar doen vervolgens onvoldoende. Het gaat hier om risico's als misverstanden die ontstaan doordat de taal niet goed wordt gesproken of verstaan, fouten die worden gemaakt omdat de instructies niet in begrijpelijke taal worden aangeboden, ontbrekende kennis over de werksituatie omdat memo's niet in toegankelijke taal worden aangeboden etc.
Laaggeletterdheid kost Nederland jaarlijks zo'n 537 miljoen euro.
Laaggeletterdheid is niet vandaag of morgen op te lossen. Het probleem vraagt om lange adem want het is te groot, te complex. Maar het goede nieuws: we weten wel hóe we het kunnen oplossen. De motivatie om het te doen moet duidelijk zijn: we hebben geen keuze als we onze ambities willen waarmaken als productieve, gezonde, veilige en duurzame samenleving. Want om dat te bereiken hebben we iedereen nodig.
Voor de oplossingen moeten we naar alle momenten kijken in iemands leven als hij in aanraking komt met taal. Dat begint al heel jong: kleine kinderen spelenderwijs helpen om taal te verwerven en hun woordenschat te vergroten, bijvoorbeeld door ze voor te lezen. Hier kan dan in de volgende stappen op de basisschool op worden gebouwd. Dus als ouder, medewerker in de kinderopvang, leerkracht heeft u een essentiële rol in de taalontwikkeling van een kind. Dit geldt ook voor volwassenen. U kunt als werkgever lezen en schrijven bespreekbaar maken, scholing aanbieden en informatie toegankelijker maken. Als arts kunt u bewuster omgaan met patiënten die medicijnen niet of niet goed gebruikt of de formulieren niet zorgvuldig invullen. En u kunt als baliemedewerker mensen verwijzen als u signalen opvangt die duiden op lees- en schrijfproblemen. Dit zijn nog maar een paar voorbeelden…. Iedereen kan helpen om laaggeletterdheid te voorkomen of te verminderen. Ook u.
Bewustzijn en actie, dat is wat nodig is. Bewustzijn is nodig om het hardnekkige taboe te doorbreken. We kunnen als actiekader nemen het convenant dat in 2007 is getekend door overheid, werkgevers- en werknemersorganisaties. Zij hebben twee afspraken gemaakt: vanaf 2011 mogen er geen leerlingen meer van het onderwijs komen zonder voldoende lees- en schrijfvaardigheden; en in 2015 moet het aantal laaggeletterden met 60 procent zijn teruggedrongen.
Sommigen noemen deze afspraken ambitieus, maar dat is eigenlijk schrikbarend. Afspraak is afspraak, leren we onze kinderen. Zijn wij het niet verplicht om deze ook na te komen? En samen kunnen we het ook doen, maar dan moet wel iedereen een steentje bijdragen. Om het bewustzijn te vergroten, maar ook om concrete actie te ondernemen. De Rotary staat voor dienstbaarheid en dat is nodig: ons ten dienste stellen om dit probleem daadwerkelijk op te lossen. Stichting Lezen & Schrijven staat iedereen graag terzijde in deze strijd.
Het is een groot voorrecht om letters te kunnen vieren, en om dit vandaag met u te doen. Inspiratie om ons voor alfabetisering in te zetten is overal: de trotse lach van een kind dat zijn eerste woordje kan lezen. Een jongere die een betere baan heeft gekregen omdat hij heeft doorgezet om te leren lezen en schrijven. Of de volwassene voor wie naar eigen zeggen het licht is aangegaan in zijn leven nu hij heeft leren lezen en schrijven, of de tientallen Alfabetiseringsambassadeurs in het land die anderen aansporen ook terug te gaan naar school. En veel bedrijven en zelfs bedrijfssectoren zijn bezig omdat ze zich realiseren hoeveel alfabetiseringsinspanningen voor mensen zelf en de organisatie oplevert. De inspirerende voorbeelden zijn er; maar ze moeten nu worden omgezet in het bereik van grote aantallen om echt vooruitgang te boeken.
Ik hoop dat de Dag van de letters ook ú inspireert om een actieve bijdrage te leveren aan het voorkomen en verminderen van laaggeletterdheid. Want het is pure winst voor iedereen!
Dank u wel.